تاریخ ادبیات فارسی پس از اسلام

دوران پیش از مغول

یک - استیلای تازیان: مداومت فرهنگ ایرانی
1) دو مسیر مختلف: ادبیات بومی (ادامه ی ادبیات فارسی میانه و عامیانه، نخستین آثار شعر هجایی فارسی دری در خراسان و ماوراءالنهر) و ادبیاتی که حاضر به همکاری با اسلام است (سنت ادبی ایران در زی عربی).
2) شعوبیان، که مظهور پشت کردن طبقه ی اشراف ایران به خلافت رو به اضمحلال و روی آوردن مجدد آنان به فارسی برای نیل به اقتدارند (استفاده از زبان برای مبارزات سیاسی و اجتماعی، پیدایش امارت های منطقه ای بومی)؛ لیریک و حماسه های اخلاقی؛ برقراری عروض کمی.
3) گردآوری و تدوین سنت های حماسی ملی و اوج آن در حماسه ی قهرمانی فئودال (مبین انقراض شهسواری ساسانی، سده ی 4-1هـ/10-7م).
دو- سلسله ی غزنویان ترک (انتقال مرکز از بخارا به غزنه) و سلجوقیان بزرگ: مدیحه سرایی؛ دگرگونی های بیش تر اشرافیت کهن ایرانی به وسیله ی ترک ها؛ افزایش قدرت شهرها؛ نضج داستان رمانتیک؛ ایستادگی در برابر فئودالیسم: تصوف؛ غزل (سده ی 5هـ/11م).
سه- سنجر و تجزیه ی ایران، اتابکان و خوارزمشاهیان: اوج مدیحه سرایی در دربار امیران و، هم چنین، داستان های رمانتیک که زبان و بیان شهرهاست؛ برآمدن نخستین عارفان بزرگ که آنان نیز باز گویندگان اندیشه های شهریان اند(سده ی 6هـ/12م)(1).

دوره ی تهاجم مغول تا دوره ی «بازگشت» در نیمه ی دوم سده ی 12هـ/18م

یک- ایلخانیان و تجزیه ی کشور: انحطاط اوضاع عمومی از لحاظ مادی و فرهنگی در نیمه ی شمالی ایران، تنزل مدیحه سرایی؛ بعداً اوج تاریخ نویسی؛ اوج اشعار صوفیانه (مولوی) و در حاشیه ی آن غزل (سعدی) (سده ی 7هـ/13م تا ربع سوم سده ی 8هـ/14م).
دو- تیمور، اخلاف او و تجزیه کشور: مرکز در هرات و سمرقند؛ فئودال های ترک؛ اشاعه و رواج ادبیات با وجود همه ی تصنعات و تکلفات؛ گرایش داستان های رمانتیک و حکایات رمانتیک به عرفان (ربع آخر سده ی 8 هـ/14م تا پایان سده ی 9هـ/15م).
سه- صفویه: استبداد مطلق؛ تعصب در مذهب شیعه؛ جنگ ها؛ ابنیه؛ اعراض از ادبیات دنیوی در ایران؛ پیدایش مرکز جدیدی در دربارهای مغولی: سبک هندی؛ جدایی آسیای مرکزی و هندوستان(2). (سده ی 10هـ/16م تا آغاز سده ی 12هـ/18م).
چهار- هجوم افغان ها، نادرشاه و کریمخان زند: به موازات اوضاع اقتصادی ابتدا انحطاط مداوم و از اواسط سده ی 12هـ/18م تحویل به صورت «بازگشت» به مکاتب قدیمی شعر (آغاز تا پایان سده ی 12هـ/18م).

سده ی نوزدهم

قاجاریه: اتحاد مجدد ایران آرامش نسبی را تأمین؛ ولی، عقب ماندگی و انحطاط همه جانبه را تشدید می کند. رقابت امپریالیسم روس و انگلیس و ارتباط مستقیم آن با این وضع؛ تحمیل نفوذ اقتصادی هر دو قدرت (طبقه ی متوسط که وضع اقتصادی اش بهبود یافته اموال فئودال ها را تصاحب می کند). ایران به صورت نیمه مستعمره در می آید.
یک- تا جلوس ناصرالدین شاه (1264هـ/1848م): مراحل اولیه ی اقتصاد پولی و کوشش برای اخذ تمدن اروپایی (ارتش، مطبوعات)؛ ادامه ی «بازگشت»: تجدید حیات مدیحه سرایی؛ بالا رفتن سطح غزل؛ رغبت عمومی به طرز بیان ساده تر در شعر؛ اصلاح نثر اداری به وسیله ی قام مقام.
دو- تا سوءقصد به ناصرالدین شاه (1313هـ/1896م): افزایش فشار سیاسی و اقتصادی انگلستان و روسیه؛ دوران تحول؛ کوشش های اصلاح طلبانه من جمله تأسیس دارالفنون در زمینه ی فرهنگ؛ مراحل نخستین کسب دانش های اروپایی؛ روزنامه های محلی و مطبوعات مهاجران؛ لحن های تازه در شعر؛ بدبینی؛ نارضایی؛ ساده شدن سبک نثر؛ نقش عمده ی ترجمه از ادبیات اروپایی؛ نخستین آثار منثور در مسیر نو.

سده ی بیستم

مبارزه برای به دست آوردن مشروطیت در دوران آخرین شاهان قاجار، تقسیم کشور به وسیله ی انگلستان و روسیه به دو منطقه ی نفوذ (1907)؛ جنگ جهانی اول؛ اقدامات و کوشش های استعمار طلبانه ی انگلستان پس از پایان آن؛ بنیان گذاری سلسله ی موروثی پهلوی توسط رضاخان؛ اعمال حق حاکمیت؛ سیل تمدن اروپایی؛ صنعتی شدن؛ استوار شدن مداوم قدرت نظامی رضاشاه؛ استعفای ایشان و ورود ایران به جنگ در جبهه ی متفقین؛ تجدید حیات فعالیت سیاسی و فرهنگی زیر لوای محمد رضا شاه؛ اهمیت حزب توده. بازتاب در فرهنگ و ادبیات:
یک - تا برآمدن رضاخان (1299هـ/1921م)؛ رواج بسیار زیاد روزنامه نگاری در دوران مشروطه طلبی: شاعران و نویسندگان به عنوان عاملان سیاسی؛ روزنامه ها به عنوان مهم تری دست افزار ادبیات این عصر؛ صورت های عامیانه ی شعر؛ رونق بازار شعر؛ اعراض از تصوف؛ نخستین رمان های تاریخی به شیوه ی اروپایی.
دو- دوران اقتدار رضا شاه (1320(3)هـ/1941م): فعالیت بسیار شدید در ایجاد صنایع؛ ایجاد ارتباطات و راه آهن سراسری ایران؛ اصلاحات در مدارس و زبان؛ سقوط سطح مطبوعات؛ افزایش آثار منثور (رمان و نوول)؛ اختلاف و تشتت آرا راجع به شعر «سنتی» و شعر «مترقی».
سه- استعفای رضاشاه (1320 هـ 1941/م): سست شدن آن نوع قدرت؛ نشأت مطبوعات آزادی خواه و سوسیالیست؛ شکوفایی بیش تر نثر ادبی مخصوصاً داستان سرایی؛ فزونی موضوعات روزمره هم در شعر و هم در نثر، زبان عامیانه؛ انعکاس هر دو اردوگاه سیاسی جهانی در ادبیات.

طبقه بندی محمد تقی بهار از دوران های نثر فارسی و سبک شناسی آن(4)

1) مختصات دوره ی سامانیان سادگی، ایجاز، خالی بودن از تصنع و استعارات و افزونی اصطلاحات پارسی بر تازی است. نمونه های آن: تاریخ بلعمی (تحریری که از روی تاریخ طبری به عمل آمده)؛ حدود العالم (300-450هـ).
2) اختصاصات دوره ی غزنویان و دوره ی اول سلجوقیان جمله های دراز و خسته کننده، تحت تأثیر نثر تازی و در نتیجه ی افزایش لغات تازی، است. نمونه های آن: تاریخ بیهقی؛ کلیله و دمنه (450-550هـ).
3) دوره ی دوم سلجوقیان و دوره ی خوارزمشاهیان که شاخص آن موازنه، سجع، تکلف و صنایع لفظی است. نمونه های آن: مقامات حمیدی؛ مرزبان نامه (550-600هـ).
4) دوره ی سبک عراقی و نثر صنعتی دامنه ی تکلفات بدیعی و استعمال لغات مشکل عربی اصطلاحات علمی را بسط می دهد و، در نتیجه، فهم مطلب را دشوار می سازد. نمونه های آن: نفثه المصدور نسوی؛ التوسل الی الترسل، تألیف بهاالدین بغدادی؛ قسمت های نثر لباب الالباب، تألیف عوفی و جوامع الحکایات از همین مؤلف؛ تاریخ عتبی (یمینی)، ترجمه ی جرفادقانی؛ تاریخ جهان گشای جوینی و تاریخ وصاف، تألیف عبدالله مداح و جز آن ها (600-1200هـ)
5) دوره ی «بازگشت» ادبی از سبک گلستان، نثر خوارزمی و تاریخ بیهقی تقلید می کند. نمونه های آن: منشأت قائم مقام و نشاط؛ ناسخ التواریخ سپهر؛ مؤلفات رضاقلی هدایت و نامه ی دانشوران(5) (1200-1300هـ).
6) دوره ی ساده نویسی. نمونه ها: منشأت ملکم؛ ترجمه حاجی بابای اصفهانی؛ تألیف موریه؛ کتاب احمد و دیگر مؤلفات طالب اوف؛ سه تفنگدار، ترجمه ی محمد طاهر میرزا و مقالاتی در روزنامه های نسبتاً وزین (1300هـ/پایان سده ی نوزده میلادی تا به امروز).
من نظر پروفسور سعید نفیسی را، مبنی بر این که در هر دوره ساده نویسی هم دوست دارانی داشته، تأیید می کنم.

طبقه بندی ذره از دوره ها(6)

ابوالقاسم ذره ادوار را، منحصراً از نظرگاه اقتصادی، به شرح تقسیم می کند:
I. دوره ی اشتراک اموال در آسیا، پس از پایان یافتن اشتراک تمام افراد قبیله در اموال: ادبیات ایران باستان.
II. دوره فئودالیسم (تقریباً ازسده ی دوم تا نوزدهم میلادی):
1) پیدایش و تحکیم فئودالیسم: سده ی دو تا هشت میلادی؛
2) شکوفایی کامل آن: سده ی نه تا پانزده میلادی؛
3) فتور و انحطاط آن: سده ی پانزده تا نوزده میلادی.
III. دوره ی نفوذ سرمایه داری در ایران و پدید آمدن نهضت های آزادی خواهی: تقریباً از نیمه ی دوم سده ی نوزده میلادی تا عصر حاضر.
من دوران باستانی را کنار می گذارم. ذره پایه را بر مبنای اقتصادی می گذارد، دوره ی ساسانی را با دوره ی اسلامی مربوط می سازد و ادبیات این دو عصر را، به حکم داستان ها (و عناصر اساطیری بسیار کهن و افسانه های پهلوانی سکایی)، خیلی به یکدیگر نزدیک می داند؛ ولی، لااقل در این تقسیم بندی خود، اختلاف زبان این دو دوره و دگرگونی های ناشی از استیلای تازیان را، یعنی مسائلی که به هیچ وجه از اصلی که مبنا را بر آن گذارده قابل تفکیک نیست، نادیده می گیرد. از اظهار نظرهای بعدی وی، مبنی بر این که تقسیم بندی هایی که تاکنون معمول بوده فقط به اتکای ظواهر از قبیل خط و اوضاع سیاسی بوده، چنین بر می آید که نمی خواسته است توجه کند که این ها فقط نشانه های عرضی علل واقعی هستند (اگر واقعاً چنین می بود و حال آن که نیست). لکن، نظر او، مبنی بر این که هر چه در ادبیات پیش از اسلام بیش تر غور کنیم بیش تر ناگزیر به قبول این فکر می شویم که ادبیات ایران بعد از اسلام را باید، در سیر تطورات و تحولات تاریخی خود، دنباله ی ادبیات پیش از اسلام تلقی کرد، صحیح و قابل قبول است. البته، این نظری است که اهمیتش نه از لحاظ تازگی آن، بلکه از لحاظ تکیه ای است که بر آن می شود؛ مضافاً بر این که، از جنبه ی اقتصادی نیز توجیه و تأیید می گردد. مسلم این است که نظریات نوین ذره مستلزم بررسی های عمیق تر است و ذکر جزئیات بیش تری را در تقسیم بندی وی ایجاب می کند.

منابع تاریخ ادبیات فارسی دری

1) آثار مکتوب اعم از نسخه های خطی یا چاپی:
الف- ادبیات محض؛
ب- ادبیات علمی.
2) فرهنگ های بومی که در آن ها شواهدی از آثار شاعران و نویسندگان ذکر شده است.
3) آثار مکتوب از:
الف- ادبیات عرب؛
ب) ادبیات همه ی ملت های ترک، تا آن جا که حاوی اشاراتی راجع به ادبیات فارسی دری باشد؛
ج) تفسیرهای ترک یا تازی درباره ی کتاب های فارسی دری.
4) الف- تذکره ها، یعنی گلچین هایی از شاعران و دانشمندان بومی با اطلاعاتی درباره ی آن ها، که در حقیقت یک نوع تاریخ ادبیات ناقص با پیروی از نظریات فئودالی و دینی طبقه ی حاکمه است. تذکره ها غالباً دست خوش اطناب بیهوده و ممل و، در عوض، فاقد اطلاعات صحیح درباره ی زندگی شاعران است؛ به علاوه، غیر قابل اعتماد و ناقص است. آن چه درباره ی نکات مهم در آن ها ذکر می شود حداکثر جز کلیاتی بیش نیست و معمولاً به غایت سخیف است و نمی توان مطالب اساسی از آن به دست آورد. مؤلفان تذکره ها در صدد کشف جبلت شاعران بر نمی آمدند؛ زیرا آن را موضوعی فرعی می پنداشتند و یا، به هر دلیل دیگری، از به دست دادن اطلاعات بیش تری درباره ی آن کراهت داشتند. قلت شواهد بسیار شگفت انگیز است.
اته(7) پنجاه تذکره را که مبانی تدوین آن ها با یکدیگر اختلاف زیاد دارد بر می شمارد و، از آن زمان (1904) تاکنون، تعداد بیش تری بررسی شده است. این تذکره ها، به رغم همه ی نواقصی که دارد، حائز نهایت اهمیت و، در موارد بسیاری، تنها مراجعی است که می توان از آنها استمداد کرد.
ب- برگزیده های آثار شاعران بدون ذکر اطلاعاتی راجع به زندگی آنان (سفینه، مجمع، بیاض، انتخاب یا منتخب، جنگ و جز آن ها).
5) کارهای ادبی تاریخی و انتقادی از:
الف- ایرانیان؛
ب - محققان و ادبیان متجدد شرق؛
ج- خاورشناسان؛
6) فهرست های نسخه های خطی یا چاپی؛
7) منابع و مأخذ مناسب در زمینه ی علومی که با تاریخ ارتباط دارد؛
8) آثار مربوط به هنرهای تجسمی؛
9) سیاحت نامه های اروپاییان.

پی نوشت ها :

1. چاپکین در مقدمه ی ترجمه ای که از بوستان به عمل آورده (ــــ XXI وبعد) نیمه ی دوم دوران مذکور ذیل «سه» را که نظامی و عطار در رأس آن قرار دارند یک دوره ی انحطاط دانسته و به بحران شدید اجتماعی و اقتصادی ایران در این عصر اشاره می کند - بحرانی که به گفته ی او منجر به اشغال ایران از طرف مغولان شد. بر اثر اوضاع اجتماعی پیش و پس از تهاجم مغولان سبک تازه ای پدید آمد و نمایندگان این سبک دنباله ی سنت کهنی را گرفتند که اسلاف بلافصلشان آن را به دست فراموشی سپرده بودند (در این مورد مراد بوستان است).
2. زند، در بحث مفصلی که درباره ی کتاب ما کرده (SV, 1957/6. 150-55)، این بیگانگی را که در دوران صفویه آغاز و با گذشت زمان سرانجام منجر به استقلال ادبیات تاجیکستان گشت از لحاظ دوره بندی عاملی مهم تر از تهاجم مغولان تلقی می کند و بهتر می داند که دوره ی «ب» ابتدا با این انشعاب آغاز گردد. در چهارمین بخش اصلی این کتاب، که کاملاً به این موضوع تخصیص داده شده، توجه کافی بدان مبذول گشته است.
3. در اصل آلمانی (و هم چنین انگلیسی) اشتباهاً 1319قید شده.
4. سبک شناسی، ج2، ص «ج».
5. راجع به این کتاب ــــــ همان اثر ج3، ص 371.
6. Zarre, Ocerk (B VIa) 26.
7. Ethe, Neup. Lit. 213 et seq. TL, 1. 781-923.

منبع : ریپکا، یان، با همکاری اوتاکار کلیما؛ (1354)، تاریخ ادبیات ایران( از دوران باستان تا قاجاریه)، عیسی شهابی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم: زمستان 1385.